Deze organisaties en geïnteresseerden werden betrokken bij de opmaak van het onroerenderfgoedrichtplan:

• Vlaamse departementen, agentschappen en onderzoeksinstellingen
• Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren
• Provincie Limburg
• Nationale Boomgaardenstichting
• Intergemeentelijke Onroerenderfgoeddiensten Haspengouw West en Oost
• De Haspengouwse gemeenten
• Belangengroepen uit de landbouw-, natuur- en erfgoedsector
• Eigenaars, gebruikers en beheerders
• Burgers en toeristen

Een onroerenderfgoedrichtplan is een nieuw instrument om onroerend erfgoed te behouden en te ontwikkelen voor de toekomst. Zo een plan kan gemaakt worden voor een afgebakend gebied of een thema, of een combinatie van de twee. In 2016 startten we met twee pilootprojecten:

• Een onroerenderfgoedrichtplan voor de mergelgroeven in Riemst (goedgekeurd eind april 2019)
• Een onroerenderfgoedrichtplan voor de hoogstamboomgaarden in Haspengouw.

Bij de opmaak van een onroerenderfgoedrichtplan staan samenwerking en participatie centraal. Met een onroerenderfgoedrichtplan werken partners aan een langetermijnvisie voor het erfgoed. Die visie wordt via een samen opgesteld actieprogramma uitgevoerd.

Onze ambities voor de hoogstamboomgaarden in Haspengouw en Voeren

Het plan voor de hoogstamboomgaarden bestaat uit acht ambities voor het behoud, het beheer en het voeren van een gezamenlijk beleid voor de hoogstamboomgaarden in Haspengouw en Voeren:

1. We houden het bestaande areaal hoogstamboomgaarden in Haspengouw op semi-dynamische wijze in stand;

2. We zoeken actief naar nieuwe locaties waar hoogstamboomgaarden een plek kunnen krijgen;

3. We zetten hoogstamboomgaarden in als streekeigen oplossing voor maatschappelijke uitdagingen en wensen in Haspengouw;

4. We zoeken oplossingen voor het voorkomen en bestrijden van moeilijk beheersbare ziektes en plagen;

5. We ondersteunen een gepast beheer op maat van het doel en de waarde van de hoogstamboomgaarden;

6. Bij het beheer van hoogstamboomgaarden besteden we aandacht aan zowel positieve als negatieve effecten op de professionele (laagstam)teelt;

7. We voeren samen een stimulerend basisbeleid voor hoogstamboomgaarden met gedeelde verantwoordelijkheid;

8. We voeren een aanvullend flexibel projectmatig beleid rond hoogstamboomgaarden.

Hoogstamboomgaarden: multifunctionele landschapselementen met een breed palet aan waarden.

Hoogstamboomgaarden maken al sinds de middeleeuwen deel uit van het Vlaamse landschap. In Haspengouw en Voeren leidde de opkomst van de commerciële fruitteelt aan het einde van de 19de eeuw tot een uniek en gevarieerd cultuurlandschap met (hoogstam)boomgaardengordels rondom de dorpskernen. Dat typische Haspengouwse landschap is het uithangbord voor toerisme in de streek. Door omschakeling naar de economisch rendabelere laagstamteelt, verloren hoogstamboomgaarden hun economisch nut en verdwenen grotendeels. De weinige resterende hoogstamboomgaarden worden vandaag opnieuw gewaardeerd omwille van hun brede waaier aan maatschappelijke functies die ze kunnen vervullen:

• als genendatabank van oude fruitrassen,
• als ecologische stapsteen: hoogstamboomgaarden kunnen voor andere organismen een belangrijke functie vervullen als leef-, als voedsel- of als verspreidingsgebied,
• als decor voor toerisme en recreatie,
• als aangename leefomgeving.

Zowel de lokale bevolking als verschillende beleidsdomeinen en -niveaus hechten waarde aan hoogstamboomgaarden en vinden het belangrijk dat deze behouden blijven. Een beperkt aantal hoogstamboomgaarden zijn beschermd door wetgeving van Onroerend Erfgoed en Natuur, maar omwille van hun identiteitsbepalend karakter, vragen ze om algemene landschapszorg.

Het onroerenderfgoedrichtplan is een participatief project

Bijna 2000 mensen namen deel aan de verschillende participatiemomenten.De partners zetelden samen in een stuurgroep en bepaalden de doelstelling van het onroerenderfgoedrichtplan: Eigenaars en beheerders werden geïnterviewd, de bevolking werd via een enquête bevraagd. Geïnteresseerden uit verschillende sectoren en belangengroepen namen deel aan een trefdag voor hoogstamboomgaarden en deden daar voorstellen voor een hoogstamboomgaardenbeleid. Via een online-participatieplatform op www.hoogstamdroomgaard.be, kon ook het ruime publiek ideeën inbrengen. Via deze website werd iedereen op de hoogte gehouden van de vorderingen en resultaten van het project.

Voor welke uitdagingen zorgen de hoogstamboomgaarden?

Ondanks de waarde die iedereen hecht aan hoogstamboomgaarden en de inspanningen die geleverd worden om ze te behouden, blijven de hoogstamboomgaarden onder druk staan door landbouwintensivering, verstedelijking en verwaarlozing. Hoogstamboomgaarden onderhouden is en blijft arbeidsintensief. Plukken kan niet met machinale hulp en is gevaarlijk. De opbrengst weegt vaak niet op tegen de kosten, en de afzetmogelijkheden voor hoogstamfruit zijn beperkt. Bomen worden vaak niet meer geplukt en het fruit rot dan weg op de grond. Dat kan dan weer zorgen voor ziekteverspreiding naar de commerciële laagstamplantages, en de hoogstamboomgaarden krijgen zo een slechte reputatie. Daarom zet het onroerenderfgoedrichtplan vooral in op de ondersteuning van een goed beheer van de hoogstamboomgaarden.

Hoe gaat het nu verder?

In het richtplan bepaalden de partners samen welke richting ze uit willen gaan. De ambities zijn hoog en actie is nodig om deze te realiseren. Ook na de goedkeuring van het onroerenderfgoedrichtplan loopt het participatieproces verder. In samenspraak met de betrokkenen werken we aan concrete acties die we vastleggen in een actieprogramma.