Op 30 september 2022 keurde de Vlaamse Regering het actieprogramma voor hoogstamboomgaarden in Haspengouw en Voeren goed. Het programma bevat 46 ambitieuze acties en is de eerste stap om de ambities uit het onroerenderfgoedrichtplan te realiseren.

Net als het onroerendrichtplan kwam het actieprogramma participatief tot stand: zowel Vlaamse als lokale besturen nemen hun verantwoordelijkheid en dragen allemaal hun steentje bij.

Op 6 oktober 2022 zakte minister Diependaele af naar Alden-Biesen om het actieprogramma voor te stellen aan de pers en alle partners persoonlijk te bedanken en in de bloemetjes te zetten. De minister investeert zelf circa 450.000 euro in het actieprogramma voor het uitvoeren van volgende acties:

oprichting van een hoogstamboomgaardenloket: een lokaal kenniscentrum en aanspreekpunt voor alles wat met hoogstamboomgaarden te maken heeft en een katalysator voor het uitvoeren van het actieprogramma uitwerken van een inventarisatiehandleiding en waarderingskader voor hoogstamboomgaarden om lokale besturen te ondersteunen bij het in kaart brengen van hun hoogstamboomgaardenareaal, het behandelen van vergunningen en het uitvoeren van beheer het afsluiten van beheersovereenkomsten voor hoogstamboomgaarden, in eerste instantie in het Gulpdal te Voeren (testcase)

Samen met een heleboel partners maakten we een onroerenderfgoedrichtplan voor de hoogstamboomgaarden in Haspengouw en Voeren. Dit betekent dat alle betrokken organisaties achter deze langetermijnvisie voor de hoogstamboomgaarden in Haspengouw en Voeren staan. Nu kunnen de partners een actieprogramma voor dit erfgoed opstellen.

Deze organisaties en geïnteresseerden werden betrokken bij de opmaak van het onroerenderfgoedrichtplan:

Vlaamse departementen, agentschappen en onderzoeksinstellingen Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren Provincie Limburg Nationale Boomgaardenstichting Intergemeentelijke Onroerenderfgoeddiensten Haspengouw West en Oost De Haspengouwse gemeenten Belangengroepen uit de landbouw-, natuur- en erfgoedsector Eigenaars, gebruikers en beheerders Burgers en toeristen Wat is een onroerenderfgoedrichtplan

Een onroerenderfgoedrichtplan is een nieuw instrument om onroerend erfgoed te behouden en te ontwikkelen voor de toekomst. Zo een plan kan gemaakt worden voor een afgebakend gebied of een thema, of een combinatie van de twee. In 2016 startten we met twee pilootprojecten:

Een onroerenderfgoedrichtplan voor de mergelgroeven in Riemst (goedgekeurd eind april 2019) Een onroerenderfgoedrichtplan voor de hoogstamboomgaarden in Haspengouw.

Bij de opmaak van een onroerenderfgoedrichtplan staan samenwerking en participatie centraal. Met een onroerenderfgoedrichtplan werken partners aan een langetermijnvisie voor het erfgoed. Die visie wordt via een samen opgesteld actieprogramma uitgevoerd.

Onze ambities voor de hoogstamboomgaarden in Haspengouw en Voeren

Het plan voor de hoogstamboomgaarden bestaat uit acht ambities voor het behoud, het beheer en het voeren van een gezamenlijk beleid voor de hoogstamboomgaarden in Haspengouw en Voeren:

1. We houden het bestaande areaal hoogstamboomgaarden in Haspengouw op semi-dynamische wijze in stand;

2. We zoeken actief naar nieuwe locaties waar hoogstamboomgaarden een plek kunnen krijgen;

3. We zetten hoogstamboomgaarden in als streekeigen oplossing voor maatschappelijke uitdagingen en wensen in Haspengouw;

4. We zoeken oplossingen voor het voorkomen en bestrijden van moeilijk beheersbare ziektes en plagen;

5. We ondersteunen een gepast beheer op maat van het doel en de waarde van de hoogstamboomgaarden;

6. Bij het beheer van hoogstamboomgaarden besteden we aandacht aan zowel positieve als negatieve effecten op de professionele (laagstam)teelt;

7. We voeren samen een stimulerend basisbeleid voor hoogstamboomgaarden met gedeelde verantwoordelijkheid;

8. We voeren een aanvullend flexibel projectmatig beleid rond hoogstamboomgaarden.

Hoogstamboomgaarden: multifunctionele landschapselementen met een breed palet aan waarden.

Hoogstamboomgaarden maken al sinds de middeleeuwen deel uit van het Vlaamse landschap. In Haspengouw en Voeren leidde de opkomst van de commerciële fruitteelt aan het einde van de 19de eeuw tot een uniek en gevarieerd cultuurlandschap met (hoogstam)boomgaardengordels rondom de dorpskernen. Dat typische Haspengouwse landschap is het uithangbord voor toerisme in de streek. Door omschakeling naar de economisch rendabelere laagstamteelt, verloren hoogstamboomgaarden hun economisch nut en verdwenen grotendeels. De weinige resterende hoogstamboomgaarden worden vandaag opnieuw gewaardeerd omwille van hun brede waaier aan maatschappelijke functies die ze kunnen vervullen:

als genendatabank van oude fruitrassen, als ecologische stapsteen: hoogstamboomgaarden kunnen voor andere organismen een belangrijke functie vervullen als leef-, als voedsel- of als verspreidingsgebied, als decor voor toerisme en recreatie, als aangename leefomgeving.

Zowel de lokale bevolking als verschillende beleidsdomeinen en -niveaus hechten waarde aan hoogstamboomgaarden en vinden het belangrijk dat deze behouden blijven. Een beperkt aantal hoogstamboomgaarden zijn beschermd door wetgeving van Onroerend Erfgoed en Natuur, maar omwille van hun identiteitsbepalend karakter, vragen ze om algemene landschapszorg.

Het onroerenderfgoedrichtplan is een participatief project

Bijna 2000 mensen namen deel aan de verschillende participatiemomenten.De partners zetelden samen in een stuurgroep en bepaalden de doelstelling van het onroerenderfgoedrichtplan: Eigenaars en beheerders werden geïnterviewd, de bevolking werd via een enquête bevraagd. Geïnteresseerden uit verschillende sectoren en belangengroepen namen deel aan een trefdag voor hoogstamboomgaarden en deden daar voorstellen voor een hoogstamboomgaardenbeleid. Via een online-participatieplatform op www.hoogstamdroomgaard.be, kon ook het ruime publiek ideeën inbrengen. Via deze website werd iedereen op de hoogte gehouden van de vorderingen en resultaten van het project.

Voor welke uitdagingen zorgen de hoogstamboomgaarden?

Ondanks de waarde die iedereen hecht aan hoogstamboomgaarden en de inspanningen die geleverd worden om ze te behouden, blijven de hoogstamboomgaarden onder druk staan door landbouwintensivering, verstedelijking en verwaarlozing. Hoogstamboomgaarden onderhouden is en blijft arbeidsintensief. Plukken kan niet met machinale hulp en is gevaarlijk. De opbrengst weegt vaak niet op tegen de kosten, en de afzetmogelijkheden voor hoogstamfruit zijn beperkt. Bomen worden vaak niet meer geplukt en het fruit rot dan weg op de grond. Dat kan dan weer zorgen voor ziekteverspreiding naar de commerciële laagstamplantages, en de hoogstamboomgaarden krijgen zo een slechte reputatie. Daarom zet het onroerenderfgoedrichtplan vooral in op de ondersteuning van een goed beheer van de hoogstamboomgaarden.

Hoe gaat het nu verder?

In het richtplan bepaalden de partners samen welke richting ze uit willen gaan. De ambities zijn hoog en actie is nodig om deze te realiseren. Ook na de goedkeuring van het onroerenderfgoedrichtplan loopt het participatieproces verder. In samenspraak met de betrokkenen werken we aan concrete acties die we vastleggen in een actieprogramma.

Op 10 juni 2017 ondertekenden de Vlaamse overheid, de Provincie Limburg en 15 Haspengouwse gemeenten een intentieverklaring om het traditionele hoogstamboomgaardenlandschap van Haspengouw te bewaren.

“We willen hoogstambomen koesteren als waardevolle streekeigen landschapselementen en samenwerken aan een duurzame verankering van hoogstamboomgaarden in het Haspengouwse landschap” : zo luidt de ambitieuze doelstelling.

Na een jaar van onderzoek, waarin we de huidige toestand in kaart brachten, kansen en knelpunten detecteerden en wensen en noden van verschillende belanghebbenden verzamelden, wordt het tijd om deze doelstelling verder uit te werken in een visie met duidelijke ambities voor de toekomst van het Haspengouwse hoogstamboomgaardenlandschap. Deze ambities formuleren we samen met de belanghebbenden tijdens een visieworkshop op 5 oktober 2018. De resultaten van deze workshop vormen de basis voor de visie die eind dit jaar aan de Vlaamse Regering wordt voorgelegd.

Zijn de hoogstamboomgaarden in Haspengouw gedoemd te verdwijnen?  Sinds 2016 werken we aan een onroerenderfgoedrichtplan voor de Haspengouwse hoogstamboomgaarden. We willen op die manier de boomgaarden een duurzame toekomst geven, want op vlak van erfgoed zijn het waardevolle landschapselementen. Uit een enquête die we vorig jaar uitvoerden bleek dat 80% van de deelnemers voor het behoud van hoogstamboomgaarden in Haspengouw is.  

Dat betekent dat we deze waardevolle boomgaarden moeten onderhouden en gebruiken, en daar wringt nu net het schoentje. Verschillende obstakels zorgen ervoor dat dat niet evident is. Zo kan bijvoorbeeld het plukken van de vruchten niet machinaal gebeuren en is plukken in een hoge boom best gevaarlijk. Het onderhoud van de bomen is erg arbeidsintensief en soms is de kennis over hoe dat best moet verloren. Zowel eigenaars van hoogstamboomgaarden, als organisaties die hoogstamboomgaarden promoten en de verschillende overheden stoten op allerlei moeilijkheden bij het behouden van hoogstamboomgaarden.

Met het onroerenderfgoedrichtplan willen we oplossingen aanbieden en de toekomst van de hoogstamboomgaarden verzekeren. Daarom gaan we op zoek naar zoveel mogelijk ideeën over het gebruik en onderhoud. We openden zonet een nieuwe module op deze website, waar je je idee kan achterlaten. De hoogstamboomgaard als leslokaal of picknickplaats? Wat is jouw idee?

Weet je een hoogstamboomgaard in Haspengouw staan? Registreer hem dan op de website. Zo krijgen wij een beter zicht op de bestaande hoogstamboomgaarden. 

Tijdens een trefdag rond dit thema op 31 mei brainstormde de sector om tot oplossingen/ideeën te komen. De lezingen en resultaten hebben we online geplaatst. We maakten die dag filmpjes waarin verschillende mensen hun idee vertellen. We verspreiden deze filmpjes in de loop van augustus/september. Het is altijd fijn wanneer je deze communicatie deelt met je eigen netwerk!

Op donderdag 31 mei 2018 zakten een 60-tal hoogstamliefhebbers af naar  Alden-Biesen om  in dialoog te gaan over de toekomst van de hoogstamboomgaarden in Haspengouw.  Het bonte allegaartje, bestaande uit eigenaars, ondernemers, natuurliefhebbers, ambtenaren en mensen uit het middenveld, zorgde voor een boeiende interactie.

De voormiddag werd gevuld met een divers aanbod aan sprekers. Zij deelden hun kennis en ervaringen met het publiek. Maar niet zonder dat publiek eerst aan het denken te zetten. Elke lezer legde eerst een aantal stellingen voor.

Eerst kwamen een aantal specialisten aan het woord. Zij deelden hun kennis over hoogstamboomgaarden vanuit hun eigen achtergrond. De verschillende waarden en perspectieven van hoogstamboomgaarden  kwamen aan bod: erfgoed, natuur en landbouw.

Dat er al heel wat inspanningen geleverd worden om het typisch Haspengouwse hoogstamboomgaardenlandschap te behouden, werd duidelijk in de presentatie van Tine Rijvers.   

Daarna was het de beurt aan een aantal ervaringsdeskundigen: ondernemen met hoogstamboomgaarden, de sociale dorpsgaard en het succesvol integreren van hoogstamboomgaarden in inrichtingsprojecten passeerden de revue.

Deze vormden de perfecte inleiding voor de workshops in de namiddag. De deelnemers dachten hier samen na over economische, ecologische en sociale functies van hoogstamboomgaarden. Op basis van de wenselijkheid en haalbaarheid van deze functies, formuleerden ze een aantal beleidsvoorstellen.

Al die voorstellen worden de komende maanden verwerkt en dienen als input voor het onroerenderfgoedrichtplan voor hoogstamboomgaarden in Haspengouw.

De presentaties en verslagen van de workshops staan hier. 

Veel mensen die deelnamen aan ons onderzoek merkten op dat het aantal hoogstamboomgaarden in hun omgeving achteruitgaat. De hoogstamboomgaarden die overblijven liggen er vaak verwaarloosd bij. Binnen afzienbare tijd zal de tand des tijds ook deze boomgaarden van de kaart vegen. We willen deze neerwaartse spiraal een halt toeroepen met het onroerenderfgoedrichtplan en concrete acties. Als we de effecten van onze acties willen opvolgen, is een overzicht van de aanwezige hoogstamboomgaarden, en hun toestand, een nuttig instrument. Help ons daarom om de Haspengouwse hoogstamboomgaarden in kaart te brengen.

Geef hier een boomgaard in.

April staat in de weerspreuken vooral bekend om zijn grillen en dat was dit jaar niet anders. Na een laatste vriesnacht op 6 april schoten de temperaturen de hoogte in. Winterjassen en sjaals werden opgeborgen en de eerste blote benen werden gespot. Ook de fruitbomen leken dat te voelen en trokken hun bloesemkleedjes aan. Geen beter moment om de deelnemers van de ‘Ontdek je Haspengouw’ landschapstest in de bloemetjes te zetten!

Tussen 2 oktober en 20 december 2017 namen maar liefst 1427 mensen deel aan de landschapstest ‘ontdek je Haspengouw’. De deelnemers gaven ons inzicht in welke landschappen ze waarderen, wat ze typisch vinden aan Haspengouw en hoe belangrijk hoogstamboomgaarden zijn voor de inwoners. Deze informatie is waardevol voor de opmaak van een toekomstvisie voor de hoogstamboomgaarden in Haspengouw. Een welgemeende dankjewel aan iedereen die deelnam.

Kom te weten welke landschappen de deelnemers het meest waarderen. Op de rest van de resultaten is het nog even wachten tot 1 juni.

Deelnemers aan de test maakten kans op het winnen van een landschapsdoeboek of een boek over de historische tuinen en parken in Haspengouw. Ongeveer de helft van de deelnemers, oftewel twee jonge hoogstambomen bo(o)mvol appelen en peren wilden graag één van de prijzen in de wacht slepen. Drie onschuldige kinderhandjes plukten de winnaars uit de bloeiende fruitbomen. De winnaars worden persoonlijk op de hoogte gebracht en mogen binnenkort een mooi boek in de brievenbus verwachten.

Hoe kijk jij naar hoogstamboomgaarden? Uit ons onderzoek blijkt dat niet iedereen op dezelfde manier naar hoogstamboomgaarden kijkt. Ben je eigenaar, ondernemer, natuurliefhebber, landbouwer of wandel en fiets je graag tussen de hoogstamboomgaarden? Wie je bent zorgt ervoor dat je andere ideeën en inzichten hebt over de toekomst van hoogstamboomgaarden.

Op donderdag 31 mei 2018 ben je welkom in Alden-Biezen om hierover in dialoog te gaan tijdens een trefdag. Door verschillende ideeën en inzichten te bundelen kunnen we samen de toekomst van hoogstamboomgaarden verzekeren.

Wil je graag meedenken? Noteer dan donderdag 31 mei alvast in je agenda!

Programma

Iedereen is welkom maar de plaatsen zijn beperkt. Inschrijven kan tot 23 mei 2018 op de website van het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren.

De ene geniet van weidse zichten met horizonten zo ver de blik reikt, een ander zoekt liever de beslotenheid en verkoeling van een bos op, nog een ander flaneert graag door smalle straatjes met historische gebouwen: iedereen geniet op zijn manier van het landschap en ervaart dit landschap anders. Wat als jij te weten zou kunnen komen waar in Haspengouw jij  optimaal van jouw favoriete landschap kan genieten? Dat kan nu op www.ontdekjehaspengouw.be.

Op basis van de landschapskenmerken die jij het meest waardeert, geven wij jou een selectie van een aantal bekende en minder bekende wandelingen en plekjes in Haspengouw waar je dit landschap ten volle kan beleven. Doe binnenkort een wandeling op plaatsen die goed aansluiten bij de zaken die jij mooi vindt in Haspengouw.

In de test zitten ook een aantal vragen over de  hoogstamboomgaarden. Dit is namelijk één van de typische Haspengouwse landschapselementen die langzaam verdwijnen. De Haspengouwse gemeenten, het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren, de provincie Limburg en de Vlaamse Overheid slaan daarom de handen in elkaar om hier verandering in te brengen. Maar we willen bij onze acties ook rekening houden met de wensen en noden van de inwoners van Haspengouw. Daarom is het belangrijk dat jij ons laat weten wat jij van hoogstamboomgaarden vindt en welke waarde ze voor jou hebben. We willen hiermee zoveel mogelijk Limburgers bereiken.

Deelnemers worden niet enkel beloond met een lijstje wandeltips, maar maken bovendien ook kans op een boek over landschap in Haspengouw. Zo kan je nog meer pareltjes ontdekken en genieten van wat het Haspengouwse landschap allemaal te bieden heeft, vanuit je zetel of in de open lucht! 

Doe de test

Dalende temperaturen en vallende bladeren: de herfst is in aantocht! Peren en appels worden stilaan plukrijp. De kleur wordt intenser en sommige appels krijgen rode blossen. Tijd om de ladder boven te halen en manden te vullen met vers fruit. Heb je veel meer fruit dan magen om te vullen, dan kan je dit tot sap laten verwerken door de sapmobiel. Deze mobiele fruitpers reist door Vlaanderen en verwerkt uw fruit rechtstreeks tot verpakt sap. Dank zij de kiemvrije verpakking blijft dit sap twee jaar goed. Na opening is het nog minstens een maand houdbaar in de koelkast.

De sapmobiel reist gans het land af. Waar en wanneer hij stopt in Haspengouw zie je hieronder:

Woensdag 23 augustus: Parking, rustoord Huyse Fliedermael, 3724 Vliermaal Maandag 11 september: Kerkplein, 3850 Nieuwerkerken Zondag 17 september: Kozenstraat 77, 3512 Stevoort Maandag 18 september: Kerkplein, Moelingen Woensdag 20 september: Stroopfabriek, Stationsstraat 54, Borgloon Donderdag 21 september: Dorpsplein Donk Vrijdag 22 september: Sporthal Herderen, Sint-Jansstraat 8c, 3770 Riemst Zaterdag 23 september: Demerstrand, Stationsstraat, 3590 Diepenbeek Woensdag 27 september: Romeinse Kassei, Lauw Maandag 2 oktober: Kerkplein Moelingen, Voeren Zaterdag 7 oktober: Tuinbouwschool: Diestersteenweg 146, Sint-Truiden Woensdag 11 oktober: parking Alden-Biezen, Kasteelstraat, Bilzen

Je hebt minstens 70 kg appels nodig om beroep te kunnen doen op de sapmobiel. Je kan deze ook (deels) vermengen met andere fruitsoorten om een gemengd fruitsap te creëren. Een doos sap laten persen kost 4€ voor 3 l en 5,5 € voor 5 l.

Meer info en inschrijven

Geert Bourgeois, Vlaams minister-president en Vlaams minister van Onroerend Erfgoed, heeft op 16 juni 2017 een intentieverklaring voor de opmaak van een onroerenderfgoedrichtplan voor hoogstamboomgaarden in Haspengouw ondertekend.

Een langetermijnvisie ontwikkelen om onroerend erfgoed te behouden en te ontwikkelen voor de toekomst. Dat is het doel van het nieuwe beleidsinstrument: het onroerenderfgoedrichtplan.

Bij de opmaak van een onroerenderfgoedrichtplan staat de samenwerking en participatie met verschillende actoren en de lokale bevolking centraal. Op die manier willen we komen tot een plan dat op de goedkeuring van zoveel mogelijk betrokkenen kan rekenen. 
Vandaag onderteken  we een intentieverklaring die de basis vormt voor een brede samenwerking tussen verschillende Vlaamse departementen en agentschappen (agentschap Onroerend Erfgoed, ANB, INBO, Departement Landbouw en Visserij, ILVO en VLM), regionaal beleid en organisaties (Provincie Limburg, Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren, Nationale Boomgaardenstichting) en lokale besturen (Alken, Bilzen, Borgloon, Gingelom, Heers, Hoeselt, Kortessem, Nieuwerkerken, Riemst, Sint-Truiden, Tongeren en Wellen). Alle partners werken samen aan een visie voor het hoogstamboomgaardenbeleid in Haspengouw. De ondertekening  is ook het startschot om, na de zomer, een participatietraject op te starten met andere belanghebbenden zoals lokale verenigingen, eigenaars, ondernemers, experten, burgers…

De verschuiving in waardering van hoogstamboomgaarden als landbouwgrond naar een waardering als multifunctioneel landschapselement zorgde voor een aantal knelpunten. Er ontstond een onevenredige verdelingen van lusten (voor de maatschappij) en lasten (voor de eigenaars) van hoogstamboomgaarden. Daarnaast  bevinden hoogstamboomgaarden zich nu op het kruispunt van verschillende beleidsdomeinen zoals landbouw, natuur, erfgoed en toerisme die allen verschillende belangen vertegenwoordigen. De sectorale maatregelen zijn niet altijd op elkaar afgestemd en op maat van de hoogstamboomgaarden. Het beschermingsbeleid van onroerend erfgoed behoudt bijvoorbeeld bepaalde boomgaarden op een specifieke plaats terwijl het misschien net wenselijk kan zijn om hier dynamisch mee om te springen. Hoogstamboomgaarden zijn immers levend erfgoed en een landschap is continu in evolutie.

De tegenstelling tussen het verlies aan economische waarde en de maatschappelijke waardering van hoogstamboomgaarden, en de uiteenlopende belangen van verschillende betrokkenen, maken een geïntegreerde benadering van het hoogstamboomgaardenbeleid noodzakelijk.

De intentieverklaring is een eerste stap naar dat geïntegreerde beleid en bevat de doelstelling waarrond alle partners binnen het project van het onroerenderfgoedrichtplan zullen werken. Deze samenwerking is niet exclusief. Iedereen die zich kan vinden in deze doelstellingen en hierrond wil werken kan aansluiten bij het project.

De opmaak van dit onroerenderfgoedrichtplan gebeurt in verschillende stappen. De intentieverklaring schept het kader en doelstellingen waar we binnen dit project rond werken. Na de zomer starten we met participatie met alle spelers binnen het hoogstamboomgaardenverhaal. In eerste instantie zetten we in op onderzoek. Enerzijds willen we de waardering voor hoogstamboomgaarden door verschillende groepen in kaart brengen en anderzijds willen we de bestaande beleidsinstrumenten voor hoogstamboomgaarden evalueren en mogelijkheden voor nieuwe beleidsinstrumenten verkennen. Vertrekkende van de onderzoeksresultaten, zullen we in 2018 samen werken aan een gedragen visie voor de hoogstamboomgaarden en aan een actieprogramma om deze visie waar te maken. Deze visie zal eind 2018 voorgelegd worden aan de Vlaamse Regering.