Waardevolle landschapselementen

Fruitproductie mag dan grotendeels overgenomen zijn door de laagstamteelt, dat wil niet zeggen dat hoogstamboomgaarden plots geen waarde meer hebben. Hoogstamboomgaarden zijn heel specifieke landschapselementen, en dat maakt hen uniek en waardevol in allerlei opzichten.

Ze zorgen voor een gevarieerd en mooi landschap dat de streek zijn eigen identiteit geeft en toeristen lokt. Door hun traditionele opbouw in drie lagen (grasland, omringende haag, opgaande bomen) ontstaat een variatie aan leefwerelden waarin heel wat soorten zich thuis voelen. De combinatie van gras met hoge bomen maakt dat hoogstamboomgaarden tegelijkertijd verschillende functies kunnen vervullen.

Oude hoogstamboomgaarden en de specifieke fruitsoorten die we hier terugvinden, gunnen ons een inkijk in het leven van onze voorouders. Die oude rassen zijn omwille van hun diverse en unieke eigenschappen trouwens ook nu nog van belang voor de moderne fruitteelt.

Je komt alles te weten over de waarden van hoogstamboomgaarden voor verschillende sectoren, vind je in het rapport ‘Hoogstamboomgaarden op waarde geschat’. Op de links hieronder krijg je een samenvatting van de belangrijkste waarden.

 

Erfgoedwaarde

Hoogstamboomgaarden dragen een stukje van onze geschiedenis met zich mee en zijn daarom waardevol levend erfgoed. Ze gunnen ons een blik op het leven van onze voorouders. Ze laten ons het landschap herbeleven waarin onze grootouders leefden en werkten. We kunnen er proeven van de smaken die zij dagelijks aten.

De fruitteelt kent een lange geschiedenis. In verschillende types boomgaarden, met elk hun eigen specifiek kenmerken, kunnen we een deel van die geschiedenis aflezen.  Fruittuinen bij kasteeldomeinen tonen ons de ontwikkeling van verschillende lei- en snoeivormen die vanaf de 16de hun intrede deden. Boerenweides nabij hoeves laten zien hoe onze voorouders vanaf de middeleeuwen veeteelt combineerden met de productie van fruit(producten) voor eigen gebruik.

De meeste hoogstamboomgaarden die we nu nog terugvinden in Haspengouw en Voeren zijn echter weideboomgaarden,  een relict van het begin van de commerciële fruitteelt die vanaf het einde van de 19de eeuw opgang maakte en tussen beide Wereldoorlogen zijn hoogtepunt kende.

De commercialisering van de fruitteelt leidde tot het ontstaan van een aantal fruitregio’s met hoogstamboomgaarden als karakteristieke landschapselementen, zoals het Pajottenland, het Meetjesland, het Hageland,… Van al deze (voormalige) Vlaamse fruitstreken, bleef dit landschap het best bewaard in Haspengouw en Voeren, waar we dit oude rurale landschap ook vandaag nog kunnen beleven en waar hoogstamboomgaarden mee de identiteit van de regio bepalen.

Ook heel wat bouwkundig erfgoed in de streek ontstond door de hoogstamteelt. Denk maar aan stroopfabriekjes en het fruitspoor,  een oude spoorlijn die zich als een groen lint door het Haspengouwse landschap slingert. Sommige delen ervan zijn omgevormd tot fiets- en wandelpad, waarlangs je het fruitig verleden van de streek kan ontdekken. In het fruitstreekmuseum kan je terecht voor een overzicht van de geschiedenis van de fruitteelt in Haspengouw. Hier vind je ook fascinerende voorwerpen zoals de oudste sorteermachine uit Europa en de oudste veilingklok van België.

Hoogstamboomgaarden met erfgoedwaarden kan je terugvinden in de inventaris onroerend erfgoed. De erfgoedwaarden van hoogstamboomgaarden zijn onder andere te vinden in de inrichting en het beheer van de boomgaarden. Hieruit kunnen we veel leren over oude teelttechnieken, zoals enten, veredelen en snoeien van hoogstamfruitbomen, maar ook over hoe landbouwers vroeger hun grond zo efficiënt mogelijk gebruikten door verschillende teelten te combineren.

Veel van deze oude technieken vergden grote vaardigheid en dreigen verloren te gaan. De gevlochten kornoeljehagen die landbouwers in de streek rond Groot-Gelmen aanlegden om het vee op de boomgaard te houden, bijvoorbeeld.

 

Natuurwaarde

De hoogstamboomgaarden in Haspengouw vormen kleine vlekjes natuur in een landbouwlandschap. Deze zijn noodzakelijk voor soorten om te bewegen van het ene naar het andere leefgebied. Daarom worden ze ook wel ‘ecologische stapstenen’ genoemd.

Een traditionele hoogstamboomgaard is opgebouwd uit drie lagen: de hoge fruitbomen, een kruidlaag eronder en een haag die het geheel omringd. Deze variatie zorgt dat veel dieren zich hier thuis voelen.  De hoogstamboomgaard levert voedsel en plekjes om te schuilen. Zo smult de das ’s nachts van het afgevallen fruit. Kleinere zoogdieren als eikelmuizen, spitsmuizen en egels verschuilen zich in de haag die de boomgaard omringt en eten graag een hapje mee. Spechten en steenuilen maken hun nest in de holtes van oude knoestige fruitbomen. Andere vogels, zoals mezen, boomkruipers en torenvalken voelen zich ook prima in hun vel tussen de hoogstamboomgaarden. Maar ook tal van kleinere dieren, zoals insecten, spinnen en mijten, leven in hoogstamboomgaarden.

De vele holtes in oude hoogstamfruitbomen vormen een natuurlijk insectenhotel waar vooral solitaire bijen zich thuis voelen. Op oude en dode fruitbomen kunnen wel tientallen verschillende insectensoorten leven waarvan sommige heel zeldzaam zijn. Wist je dat in 2018 er zelfs een nieuwe spinnensoort ontdekt werd in een oude Haspengouwse hoogstamboomgaard? De insecten zijn een geliefd voedsel voor vleermuizen die in de zomer op jacht gaan in de hoogstamboomgaard. Ze houden zich schuil in de holtes van oudere bomen.

Niet enkel de vele dieren maken hoogstamboomgaarden waardevol voor de natuur, maar ook het grasland dat eronder zit. Deze graslanden zijn vaak minder (of niet) bemest waardoor er  meer plantensoorten voorkomen. In sommige hoogstamboomgaarden vind je de zeldzame wasplaten terug, ook wel de orchideeën van de paddenstoelen genoemd omwille van hun mooie kleuren en vormen.

Niet alle hoogstamboomgaarden zijn even rijk aan soorten. Een vuistregel is: hoe meer afwisseling in de boomgaard, hoe meer soorten. Je kan de variatie verhogen door een natuurgericht beheer te voeren, zoals oude en dode bomen laten staan, niet overal maaien zodat een combinatie van hoog en laag gras ontstaat, zorgen voor open plekken, …

landbouwwaarde: Van hoofdteelt naar kleinschalige duurzame productie

Hoogstamboomgaarden zijn in oorsprong een landbouwteelt, die twee teelten, fruit en vee combineert. Tot de Tweede Wereldoorlog werd deze combinatieteelt op grote schaal toegepast in Haspengouw. Na een oorlog vol honger zette de landbouw sterk in op het verhogen van de voedselproductie.

Fruittelers schakelden over op de productievere laagstamteelt die verschillende voordelen had ten opzichte van de traditionele hoogstamteelt: het snoeien en plukken van deze kleinere bomen is makkelijker en veiliger, de bomen dragen sneller vrucht en produceren meer en laagstamrassen kunnen jaarrond bewaard worden. Het belang van de hoogstamteelt voor de landbouw daalde zienderogen en vertaalde zich in een sterke achteruitgang van de hoogstamboomgaarden in de regio.

Tegenwoordig is naast voedselproductie is ook de zorg om het milieu een belangrijke uitdaging en de landbouw zet nu in op meer groen in landbouwbedrijven en duurzamere productiemethoden zoals biologische landbouw, korte keten landbouw en agroforestry.  In deze ‘alternatieve’ landbouwteelten, die maar een klein percentage van de hele landbouwproductie uitmaken, kreeg de traditionele hoogstamteelt een modern jasje aangemeten.

Korte keten landbouw, of de rechtstreekse verkoop van producent aan consument, staat voor lokale productie. Dit zorgt voor een aantal voordelen: minder voedselkilometers, een betere prijs voor de producent en een beter contact tussen boer en koper. Leven van hoogstamteelt op de klassieke markt is niet rendabel, maar in de korte ketenlandbouw kan het wel. De grote verscheidenheid aan rassen maakt een breed pallet aan smaken en producten mogelijk.

Agroforestry of boslandbouw is een landbouwteelt die twee teelten combineert op één stuk grond. Net zoals een traditionele hoogstamboomgaard dus. Maar de teelt hoeft zich niet te beperken tot een combinatie van hoogstamfruit en rundvee. Ook andere combinaties zijn mogelijk zoals hoogstamfruit en pluimvee of varkens of hoogstamfruit en akker- of groententeelt. Met deze moderne invulling van een oude teelt, kan de hoogstamboomgaard vele nieuwe gezichten krijgen. Op de website van Agroforestry Vlaanderen vind je onderzoeken en goede praktijkvoorbeelden van moderne boslandbouwsystemen.

Waarde van hoogstamboomgaarden: een dubbel gevoel

Landbouwers kijken met gemengde gevoelens naar hoogstamboomgaarden. Veel hoogstamboomgaarden in Haspengouw en Voeren worden gebruikt door veetelers. Ook zij vinden hoogstamboomgaarden waardevolle landschapselementen, maar hoogstamboomgaarden behouden binnen een landbouwbedrijf is geen makkelijke opgave. Het onderhoud van de fruitbomen kost handenvol tijd en geld en ze brengen nauwelijks op: een hele uitdaging voor mensen die van hun grond moeten leven.

Ook fruittelers ervaren dat dubbele gevoel. De oude fruitrassen in hoogstamboomgaarden zijn vaak aangepast aan een specifieke bodem en beter bestand tegen ziekten en plagen dan de moderne rassen. De grote variëteit aan rassen zorgt bovendien voor een veelheid aan vormen, kleuren, smaken… . Die eigenschappen zijn belangrijk voor de moderne fruitteelt om nieuwe rassen te ontwikkelen of om bestaande rassen sterker te maken.

Hoogstamboomgaarden zijn dus ook voor voor de laagstamteelt belangrijk. Anderzijds zijn professionele fruittelers wel bezorgd voor ziekteverspreiding van hoogstamboomgaarden naar hun laagstamplantages. Ziekten en plagen kunnen immers tot grote verliezen leiden in de fruitteelt. De verwekkers van verschillende ziektes en plagen, zoals de fruitmot, de Aziatische fruitvlieg of het Little Cherry Virus, kunnen ook huizen in hoogstamboomgaarden.

Als deze hoogstamboomgaarden slecht onderhouden zijn en het fruit niet geoogst wordt, maar onder de bomen blijft rotten, is de kans op verspreiding van ziektes groter. Gelukkig hoeft de verspreiding van organismen van hoogstamboomgaard naar laagstamboomgaard niet altijd negatief te zijn. Bijen, die zorgen voor een goede bestuiving, en predatoren die zich voeden met de ziekteverwekkers voelen zich ook erg thuis in de hoogstamboomgaard. Van daaruit kunnen deze 'goede beestjes' ook in laagstamboomgaarden goed werk verrichten.

Het is vooral belangrijk om hoogstamboomgaarden goed te beheren. Zo kunnen we zorgen voor zoveel mogelijk positieve effecten en de negatieve effecten op de laagstamteelt beperken.

Waarde voor de open ruimte

In een dichtbevolkt gebied zoals Vlaanderen, is de open ruimte een waardevol goed. We verwachten veel van deze ruimte: én voedselproductie én ruimte voor natuur én een plek om te ontspannen én een aangename leefomgeving én overstromingen opvangen én … Dit is niet eenvoudig te realiseren op het kleine oppervlakte dat we hebben. Daarom moeten we zo veel mogelijk functies combineren op één plaats en laten hoogstamboomgaarden net daarin uitblinken!

Omdat hoogstamboomgaarden traditioneel aangelegd zijn rond dorpskernen, zorgen ze voor een aangename leefomgeving. Niet alleen mooi om naar te kijken, maar ook functioneel. De bomen en het gras zuiveren de lucht en zorgen voor een verkoelend effect op warme dagen. Zo zorgen hoogstamboomgaarden voor een betere gezondheid én helpen ze effecten van de klimaatverandering op te vangen.

Maar dat is nog niet alles. Door hun opbouw in verschillende lagen – gras, haag, fruitbomen – kunnen hoogstamboomgaarden makkelijk verschillende functies combineren. Veeteelt/fruitteelt is de traditionele combinatie, maar ook andere gebruiken zijn mogelijk, zoals fruitteelt en speel-of picknickweide of fruitteelt en openluchtklas of houtproductie en natuurbegraafplaats,… Een waslijst aan mogelijke functies dus, en dat allemaal op een klein lapje open ruimte.

Op de trefdag voor hoogstamboomgaarden dachten een 60-tal hoogstamboomgaardenliefhebbers al na over alle mogelijke economisceh, ecologische en sociale functies van hoogstamboomgaarden, maar misschien ken jij nog wel andere mogelijkheden? Deel dan hier jouw idee!

Recreatieve waarde

Hoogstamboomgaarden zijn waardevol voor het landschap en hoe we dit beleven. Wat de kers is voor de taart, is de hoogstamboomgaard voor het landschap. Hoogstamboomgaarden voegen een uniek karakter en belevingswaarde toe aan het landschap. De bloesempracht in de lente is alom gekend, maar ook in andere seizoenen geven boomgaarden kleur aan het landschap: rode kersen en blauwe pruimen in de zomer en 50 tinten groene, gele en rode appelen en peren in de herfst. In de winter zijn de karakteristieke silhouetten van de bomen beeldbepalend.

Het landschap is het decor waarin de toerist en recreant figureert. Hoe mooier en unieker dat landschap, hoe meer figuranten er een rol in willen spelen. Hoogstamboomgaarden zijn landschapselementen die Haspengouw een eigen identiteit geven en dat is een troef. Toeristen zoeken immers naar authenticiteit en karakter, en dat kunnen ze dank zij de hoogstamboomgaarden in deze streek vinden. Toeristen noemen hoogstamboomgaarden als het kenmerkende landschapselement van Haspengouw en vinden dit landschap het mooiste wat de streek te bieden heeft. We kunnen er dus maar beter zorg voor dragen, want die toeristen spenderen jaarlijks meer dan 20 miljoen euro in de streek!

Als het landschap de kers is, dan zijn (gedeeltelijk) toegankelijke hoogstamboomgaarden de slagroom. In belevingsboomgaarden, tijdens plukevenementen zoals 'Bilzen de boom in' of in boomgaardenlogies kunnen toeristen hoogstamboomgaarden van binnenuit beleven. Een unieke ervaring die een extra dimensie toevoegt aan hun verblijf.

Met hoogstamboomgaardproducten kunnen toeristen een stukje karakteristiek landschap mee naar huis nemen en nog lang nagenieten van hun verblijf.

Gemeenschapswaarde

Tijdens verschillende bevragingen en interviews met mensen uit de lokale bevolking bleek dat ook de Haspengouwse gemeenschap veel waarde hecht aan hoogstamboomgaarden.

Uiteraard zijn de meningen soms verdeeld: de ene vindt de oude rassen belangrijk, de andere de natuurwaarde en nog een andere waardeert het mooie zicht vanuit zijn raam. Toch zijn er enkele dingen waar quasi iedereen het over eens is: Hoogstamboomgaarden horen bij de streek, zorgen voor een aangename leefomgeving en zijn een motor voor het lokale toerisme.

Daarom vindt de gemeenschap het belangrijk dat hoogstamboomgaarden bewaard blijven in de regio. Er moet wel meer aandacht zijn voor een goed beheer, want afgetakelde boomgaarden en rottend fruit ervaren de meeste inwoners als storend.